Trudności finansowe ubezpieczenia społecznego

Powyższe szacunki wymagają jednak jeszcze pewnej korekty. W kwotach wydatków na świadczenia przedstawionych w tabeli 3 zawarte są mianowicie również wydatki na świadczenia podlegające refundacji z dotacji celowej budżetu państwa (w tym dla wojska2, policji, shtżby więziennej, inwalidów wojennych i wojskowych). Bez uwzględnienia tych świadczeń, wydatki na emerytury i renty oraz pozostałe zasiłki przewyższały w roku 1992 wpływy ze składek o 8,6 bilionów (składki pokrywały wydatki w 94,1 %)3. '

Udział dotacji uzupełniającej z budżetu państwa w dochodach ogółem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wzrósł z 6,1% w roku 1990 do 10,4% w roku 1991, 17,7% w roku 1992 i 18,2% w pierwszym półroczu roku 19934. Przyczyny tego wzrostu zostały wymienione powyżej -dotacja uzupełniająca wzrasta bowiem odpowiednio do kurczenia się wpływów zc składek i wzrostu wydatków na świadczenia. Z tego punktu widzenia można więc traktować wzrost udziału budżetu państwa w finansowaniu ubezpieczenia społecznego za zjawisko negatywne, wywołane trudnościami gospodarczymi. Gwałtowanie rośnie udział dotacji do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w wydatkach budżetu państwa. W roku 1991 wyniósł on 9,1%, a w roku 1992 – 13,0%. Duży jest także udział dotacji z budżetu państwa do Funduszu Ubezpieczenia Społecznego Rolników, finansowanego jedynie w niewielkim stopniu ze składek rolników: w roku 1991 wynosił on 5,6%, a w roku 1992 – 5,9% wydatków budżetu państwa5. Ubezpieczenie społeczne w znacznym stopniu obciąża więc budżet państwa, ograniczając wydatki na inne cele.

Na zakończenie trzeba zwrócić uwagę, że trudności finansowe ubezpieczenia społecznego wynikają przede wszyskim z systuacjr gospodarczej. Są jednak też wynikiem decyzji podjętych w ramach ubezpieczenia (wsześniejsze emerytury, rewaloryzacja świadczeń), przy czym wspomniane decyzje także częściowo wynikały z sytuacji gospodarczej, w szczególności – bezrobocia. Sposób finansowania ubezpieczenia społecznego nie jest więc przyczyną obecnych trudności. Poprawę sytuacji finansowej ubezpieczenia społecznego, w tym zwłaszcza emerytalno-rentowego w przyszłości może więc, po pierwsze, zapewnić wzrost gospodarczy, pociągający za sobą zmniejszenie bezrobocia, poprawę sytuacji płatniczej zakładów pracy, wzrost dochodów realnych. Po drugie, dla zapewnienia wypłacalności ubezpieczenia społecznego, jego prawo materialne powinno być kształtowane tak, aby prawo do świadczeń i ich wysokość były powiązane z wkładem własnym ubezpieczonego, to jest stażem ubezpieczeniowym i wysokością składek. To ostatnie oznacza ograniczenie elementów pozaubezpieczcniowych, które powinny być finansowane z dotacji budżetu państwa – por. punkt 3.3.

Zmiany funkcji ubezpieczenia społecznego w nowych warunkach systemowych

W warunkach gospodarki centralnie sterowanej funkcje socjalne pełniły także takie kategorie ekonomiczne, jak zatrudnienie, piace i ceny, W tym zakresie zastępowały one świadczenia społeczne, zawierające ubezpieczenie społeczne.

Zatrudnienie, w tym zakresie w jakim nie było motywowane względami ekonomicznymi, było rodzajem świadczenia społecznego. Taki charakter miały wówczas płace, które w dużym stopniu służyły właśnie celom redystrybucyjnym, a nie alokacji zasobów siły roboczej. Różnica pomiędzy placami a świadczeniami społecznymi nie była w socjalizmie wyraźna zarówno co do ich funkcji, jak i wysokości. Także wysokie dotacje państwowe do cen towarów i usług pełniły funkcje socjalne i zastępowały w tym stopniu świadczenia społeczne. Dotacje nie były formalnie zaliczane do funduszu świadczeń społecznych, co zniekształcało obraz wydatków socjalnych państwa, zwłaszcza że ich zakres był znaczny.

Procesy transformacji gospodarki zaczęły „uwalniać” wspomniane kategorie ze znacznej części ich funkcji socjalnych. O zatrudnieniu i płacach decydują w przeważającej mierze względy ekonomiczne. Dotacje do większości towarów i usług konsumpcyjnych zostały zlikwidowane, a ceny nabyły charakteru parametru ekonomicznego, oddającego relacje popytu i podaży. Ogólnie – procesy transformacji zaczęły tworzyć warunki do funkcjonalnego rozróżnienia („podziału pracy”) między gospodarką a świadczeniami społecznymi (zabezpieczeniem społecznym).

Ubezpieczenie społeczne jako podstawowy dział świadczeń społecznych

Coraz wyraźniej widać, że świadczenia społeczne są niezbędnym uzupełnieniem i zabezpieczeniem funkcjonowania gospodarki rynkowej. Aby rynek mógł dokonywać alokacji siły roboczej zgodnie z kryteriami racjonalności ekonomicznej, niezbędne jest istnienie świadczeń dla bezrobotnych. System takich świadczeń został w Polsce stworzony od podstaw, poza (na razie) instytucją ubezpieczenia społecznego (por. poniżej). Z podobnych względów muszą istnieć świadczenia dla osób niezdolnych do zarobkowania ze względu na chorobę, inwalidztwo czy starość – i to jest tradycyjnie domena ubezpieczenia społecznego. W ten sposób świadczenia społeczne pełnią istotną funkcję efektywnościową.

Oczywiście świadczenia społeczne pełnią także funkcje z zakresu sprawiedliwości społecznej (redystrybucji). Ważne jest jednak dostrzeganie obu funkcji. W Polsce akcentowano tylko tę ostatnią. Niedostrzeganie funkcji efektywnościowej, znaczenia systemu świadczeń społecznych jako warunku efektywnego funkcjonowania gospodarki rynkowej, może prowadzić, i niektórych prowadzi, do zanegowania miejsca świadczeń społecznychw warunkach transformacji gospodarki w celu wzrostu jej efektywności .

Ubezpieczenie społeczne, jako podstawowy dział świadczeń społecznych, ma więc w Polsce do spełnienia ważną funkcję w okresie transformacji gospodarki, a i w dojrzalej gospodarce rynkowej funkcja ta pozostanie istotna. Rozważania wymagają kierunki zmian ubezpieczenia społecznego, które byłyby dostosowane do zmian ustrojowych i zmiany te wspierały.